Co to jest lateralizacja?
Lateralizacja - to przewaga jednej strony podczas czynności ruchowych; to inaczej stronność ciała, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej, która nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych. Występuje ona również w przypadku nóg oraz parzystych narządów zmysłu, zwłaszcza oczu.
Lateralizacja nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz jest postępującym procesem, kształtującym się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka. Za określoną stronność ciała odpowiada przeciwległa półkula mózgowa. Najczęściej skupiamy się na obserwowaniu, która ręka dominuje u dziecka. Pierwsze objawy dominacji ręki można zaobserwować już u niemowlęcia, począwszy od ok. 6-7 miesiąca życia dziecka. Przewaga jednej ręki nad drugą staje się wyraźna u wielu dzieci około 4 roku życia. Zwykle na przełomie wieku przedszkolnego i szkolnego ustala się lateralizacja czynności ruchowych rąk, która ostatecznego kształtu nabiera w wieku 12-14 lat.
Lateralizację czynności nazywa się też „asymetrią funkcjonalną”. Z asymetrią mamy do czynienia w budowie anatomicznej ciała. Schemat ciała ludzkiego wydaje się być symetryczny: człowiek posiada dwoje uszu, oczu, dwie pary kończyn. Jest to jednak pozorna symetria.
Także badania mózgu ludzkiego wykazują, że jedna z półkul jest nieco większa. Wyraźna jest też symetria funkcjonalna naszego ciała, głównie kończyn (jedna jest częściej używana) i narządów zmysłu (dominuje jedno z oczu, uszu).
Szczególnie ważną rolę odgrywa koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk są odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka podporządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce. Wysoki poziom precyzji ruchów jest osiągalny, gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie ciała. Sprzyja to wytworzeniu się tzw. układu ręka - oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo - ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych.
Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja prawego oka (prawooczność), ręki (praworęczność), nogi (prawonożność). Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Praworęczność zwykle ustala się około 2 - 3 roku życia, a leworęczność w wieku 3 - 4 lat. Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 roku życia. Proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym.
Modele lateralizacji
Wynikiem badania lateralizacji, jest określenie modelu lateralizacji:
Lateralizacja jednorodna prawostronna lub lewostronna
Prawostronna przejawia się dominacją prawej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli lewej lub lewostronna przejawia się dominacją lewej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli prawej; (np. prawooczność, praworęczność, prawonożność lub lewooczność, leworęczność, lewonożność).
Lateralizacja niejednorodna - skrzyżowana
Polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne).
W tych przypadkach trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo - ruchowej) ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania
Lateralizacja nieustalona (słaba)
Brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu. Jest stanem przejściowym (po 6 r.ż. świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym, oburęczność utrzymuje się do końca życia. U dzieci tych często występują trudności w nauce. Dziecko ma trudności w orientacji lewej i prawej stronie własnego ciała, w orientacji w przestrzeni, trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych, rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni (p-b-d-g).
Jeżeli zauważamy, że nasze dziecko:
- posługuje się sprawnie obiema rękami - na przemian pisze, rysuje ręką lewą i prawą, nie preferując żadnej z nich;
- cechuje słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała;
- ma trudności w orientacji w stronach swojego ciała;
- ma trudności w określaniu kierunków przestrzennych
-możemy podejrzewać zaburzenia w procesie lateralizacji.
Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia tj. zaburzenia motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni i wtórne zaburzenia emocjonalne.
Pamiętaj nie zmieniaj stron dziecka!!! Dzieci leworęczne przestawiane na „siłę” prezentują zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość lub ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa postawa wobec otoczenie, unikanie kontaktów społecznych oraz nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się też niechęć do przedszkola, szkoły i zajęć dydaktycznych.
Należy pamiętać o ogólnych zasadach postępowania z dzieckiem leworęcznym. Leworęczność powinna być traktowana jako jedna z wielu cech indywidualnych człowieka. Obserwacje, bądź wątpliwości warto skonsultować z pedagogiem lub psychologiem.
Jako że lateralizacja jest integracyjnym procesem rozwoju - również i na tym polu możemy wspomagać rozwój naszego dziecka. Oto kilka prostych zabaw, ćwiczeń, dzięki którym dzieci lepiej poznają i będą różnicować stronę lewą od prawej, będą swobodniej orientować się w schemacie własnego ciała oraz w kierunkach przestrzennych, a także mogą doskonalić percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo - ruchową, oraz zdolności manualne.
Orientacja w schemacie ciała:
Podaj mi proszę zabawkę, która leży po lewej stronie, dotknij prawego ucha, pokaż lewe oko, co widzisz po swojej prawej stronie, itp.;
zdalnie sterowany miś: dziecko bawi się misiem, a my wskazujemy mu drogę do skarbu: misiu, idź dwa kroki w lewo, teraz prosto, a teraz skręć w prawo i idź aż do poduszki, zobacz - co jest za poduszką?;
chwytanie/rzucanie piłki raz lewą, raz prawą ręką (ze wskazaniem, którą ręką należy łapać).
Percepcja wzrokowa:
układanki, puzzle, rozcinanki, które składamy z elementów w całość;
zauważanie różnic i podobieństw pomiędzy podobnymi ilustracjami, zdjęciami;
układanie wg wzoru;
komponowanie własnych wzorów;
zabawy plasteliną, ciastoliną - modelowanie.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
kreślenie w powietrzu kształtów geometrycznych, liter, cyfr;
kreślenie linii poziomych, pionowych, ukośnych, kształtu koła;
rysowanie tzw. leniwej ósemki;
rysowanie, malowanie na dużych arkuszach;
wypełnianie konturów;
rysowanie po śladzie - tzw. ćwiczenia grafomotoryczne;
obrysowanie, rysowanie z wykorzystaniem szablonów wewnętrznych i zewnętrznych;
malowanie palcami, z wykorzystaniem obu rąk;
wycinanie nożyczkami;
nawlekanie korali, makaronu, słomek, itp.
Zdolności manualne:
- wydzieranki papierowe;
- nawijanie nici na szpulkę;
- zbieranie małych elementów, np. grochu, koralików - np. segregowanie wg koloru itp.
Konieczne jest stwarzanie atmosfery akceptacji, wytworzenie motywacji do dodatkowych ćwiczeń, wprowadzenie podczas zajęć graficznych przerw na odpoczynek i ćwiczenia relaksacyjne.
W różnicowaniu stron lewej i prawej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie swojego ciała, jak i w przestrzeni, pomocne są uwielbiane przez dzieci wierszyki, które ilustrujemy ruchem, jak np.:
Tu są oczy, tu jest nos,
Tędy czasem płaczę w głos,
Są policzki, jest i brzuszek,
A tutaj jest mój paluszek.
lub:
A tutaj jest mój lewy/prawy paluszek. (po kolei wskazujemy na poszczególne części ciała):
oczy, nos, buzię, policzki, brzuszek,
a na koniec zginamy paluszek
Kółko małe, kółko duże,(rysujemy ręką w powietrzu małe koło, duże koło)
Plecy proste, ręce w górze. (prostujemy plecy, podnosimy ręce)
Schyl się w prawo, schyl się w lewo,(zginamy się w prawo, w lewo)
Tak się chwieje w lesie drzewo.
W przypadku dzieci leworęcznych pamiętamy o następujących zasadach:
- kartka (zeszyt) powinna być ułożona ukośnie, jej lewy górny róg skierowany ku górze
- lampka oświetlająca stanowisko pracy dziecka jest ustawiona z prawej strony, aby cień ręki nie utrudniał pisania
- dziecko dowolnie reguluje kąt nachylenia kartki
- kartka znajduje się na lewo od osi ciała
- w szkole dziecko siedzi z lewej strony ławki (jeśli ma praworęcznego sąsiada) wówczas dzieci nie przeszkadzają sobie nawzajem podczas pisania.
Dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym można przeprowadzić badanie w oparciu o test i obserwację, za pomocą których pedagog czy psycholog może sprawdzić rodzaj i stopień lateralizacji dziecka, a także podpowiedzieć szczegółowe propozycje odnośnie ćwiczeń i zabaw wspomagających ten ważny proces.
Przykładowe zeszyty ćwiczeń dla dzieci usprawniające grafomotorykę:
1. Bogdanowicz M., Przygotowanie do nauki pisania. Ćwiczenia grafomotoryczne według HanyTymichowej, Harmonia, Gdańsk 2003.
2. Bogdanowicz M., Rożyńska M., LEWa ręka rysuje i pisze. Ćwiczenia przygotowujące do pisania dla dzieci leworęcznych. Część 1- 3., Harmonia, Gdańsk 2003.
3. Bogdanowicz M., Rożyńska M., Zeszyt ćwiczeń dla dziecka leworęcznego z ukośnie ułożoną liniaturą., Harmonia, Gdańsk 2003.
4. Brejnak W., Ćwiczenia wprowadzające do nauki pisania. cz. 1, cz. 2, Seventh Sea, Warszawa 2005.
5. Brejnak W., Ćwiczenia graficzne usprawniające technikę pisania. Seventh Sea, Warszawa 2005.
6. Gaweł E., Ćwiczenia grafomotoryczne. Część I – klasa 0 – 1., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004.
7. Gaweł E., Ćwiczenia grafomotoryczne. Część II – klasa 2 – 3., Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004.
8. Hływa R.A., 311 szlaczków i zygzaczków. Ćwiczenia grafomotoryczne usprawniające rękę piszącą. Harmonia, Gdańsk 2005.
9. Hływa R.A., Owoce, warzywa i szlaczki. Ćwiczenia grafomotoryczne usprawniające rękę piszącą. Harmonia, Gdańsk 2005.
10. Hływa R.A., Zwierzaczki i szlaczki. Ćwiczenia grafomotoryczne usprawniające rękę piszącą. Harmonia, Gdańsk 2005.
11. Sobolewska R., Od pętelki do literki. Ćwiczenia przygotowujące do nauki pisania., Seventh Sea, Warszawa 2004.
TEST DO BADANIA LATERALIZACJI DZIECI W WIEKU OD 5 DO 8 LAT.
Test opracowany na podstawie Testu do badania lateralizacji H. Spionek
Materiały pomocnicze do przeprowadzenia badania:
- buteleczka z brązowego szkoła po syropie z czerwonym koralikiem w środku;
- biała kartka formatu A4 z otworem na środku o wymiarach; 1 cm x 1 cm;
- talia kart „Piotruś”- (25 sztuk);
- zegarek ze stoperem;
- piłka gumowa o średnicy 15 cm;
- klocek drewniany – sześcian o wymiarach: 3 cm x 3 cm x 3 cm.
Przebieg badania lateralizacji:
Badanie dominacji oka
I Próba:
Dziecko dostaje do ręki buteleczkę z koralikiem w środku, ma zobaczyć, co jest w środku buteleczki przez wlot do niej, a nie przez ścianki. Obserwując dziecko, należy zapisać, którym okiem „zagląda” do buteleczki.
II Próba
Dziecko dostaje do ręki kartkę z otworem w środku i przez otwór w niej spogląda na obrazek wiszący na ścianie. Należy zapisać, którym okiem patrzy.
Badanie dominacji ręki
I Próba:
Dziecko ma za zadanie z talii kart odkładać na stolik po jednej karcie, raz prawą, a drugi raz lewą ręką. Informujemy dziecko, że nie musi odkładać kart na stolik równo oraz, że powinno je odkładać jak najszybciej. Czas mierzyłem stoperem, oddzielnie dla każdego odkładania.
Wyniki:
ręka prawa:......s. ręka lewa:.......s
II Próba:
Dziecko unosi rękę do góry (obojętnie którą) i porusza nią w nadgarstku w prawo i w lewo tzw. „zabawa w słoneczka”. Obserwujemy jak szybko tę czynność wykonuje, a później prosimy o to by zmieniło rękę i obserwujemy szybkość wykonywania ćwiczenia.
Wyniki:
szybciej…………ręką
Badanie dominacji nogi
I Próba
Prosimy dziecko, aby kopnęło piłkę po podłodze tak, by znalazła się ona na drugim końcu sali. Obserwujemy którą nogą kopie piłkę. Zadanie to dziecko wykonuje trzykrotnie.
Wyniki: I próba II próba III próba
…… … nogą …… … nogą …… … nogą
II Próba
Dziecko stojąc na jednej nodze stara się przesunąć klocek nogą wzdłuż linii narysowanej kredą na podłodze. Nie pozwalamy przekopywać za jednym razem klocka do końca sali jak to było w przypadku piłki. Obserwujemy, której nogi dziecko używa do wykonania zadania.
autor: Edyta Mikocka